اعلال

اعلال : به تغییراتی گفته می شود که در فعل معتل ایجاد می شود تا فعل راحت تر و صحیح تر تلفّظ شود .

انواع اعلال : ( قلب ، اسکان و حذف ) که در زیر بـه موارد اعلال اشاره می کنیم .

اعلال به قلب : ( تبدیل حرف عل? به حرفِ عله دیگر ) هرگاه حرف عل? متحرک و ما قبل آن فتحه –َ  باشد حرف عله تبدیل به الف می شود .

مانند : قَوَلَ : قالَ        یَخشَیُ : یَخشَی        دَعَوَ : دَعا        هَدَیَ : هَدَی

اعلال به اسکان : هنگامی است که حرف عله ساکن شود در مضارع أجوف به جز جمع های مونّث و در مضارع ناقص صیغه های (1 ، 4 ، 7 ، 13،  14 ) اعلال به اسکان وجود دارد .

مانند :

أجوف ، یَقولُ ، تَعِیشانِ ، نَکُونُ ، تَقولینَ ، یَفوزُونَ

ناقص : یَرمِی ، تَهدِی ، أشفِی ، نَقضِی

اعلال به حذف : هنگامی که حرف عله از فعل حذف شود موارد حذف :

حذف در مثال 

در ماضی مثال حذف وجود ندارد و مانند فعل صحیح و سالم صرف می شود .

وَجدَ وَجدَا وَجدُوا وَجدَت وَجدَتا وَجدنَ . . . . وَجدتُ وَجدنا . امّا هرگاه مضارع مثالِ واوی بر وزن یَفعِلُ و یَفعَلُ بیاید حرف عله در آن حذف می شود .

مانند :

وَقفَ : یَقِفُ      وَصَلَ : یَصِلَ     وَجدَ : یَجِدُ

وَدَعَ : یَدَعُ      وَهَبَ : یَهَبُ     ودَعَ : یَدعُ

نکته : در امر این نوع فعل ( مثال ) همزه نیاز نیست چون بعد از حذف حرف ( تـ ) قابل خواندن است .

مانند : تَهَبُ : هَب        تَقِفُونَ : قِفُوا        تَصِلانِ : صِلا        تَضَعنَ : ضَعنَ

حذف در أجوف

در ماضی أجوف از صیغه یک تا پنج حرف عله تبدیل به الف ( اعلال به قلب ) و از صیغه شش تا آخِر حذف می‌شود .

( غائب ) : قالَ  قالا  قالُوا  قالَت  قالَتا  قُلنَ ( مُخاطَب ) : قُلتَ  قُلتُما  قُلتُم  قُلتِ  قُلتُما  قُلتُنَّ ( مُتَکلِّم ) : قُلتُ  قُلنا

امّا در مضارع أجوف فقط در دو صیغه جمع مونث ( 6 و 12 ) حرف عله حذف می‌شود .

مانند :

( غائب ) : یَقُولُ یَقُولانِ یَقُولونَ تَقُولُ تَقُولانِ یَـقُلنَ

(مخاطب ) : تَقُولُ تَقُولانِ تَقولُونَ تَقولِینَ تَقُولانِ تَـقُلنَ

( مُتکلِّم ) : أقُولُ  نَقُولُ

برای ساخت امر اجوف همزه نیاز نداریم چون اوّل فعل ساکن نیست و حرف عله در صیغه بدون ضمیر حذف می شود اگر مضارع آن بر وزن یَفعُلُ بود فاءالفعل امر ضمّه -ُ و اگر یَفعِلُ بود فاءالفعل امر کسره -ِ  می گیرد .

مانند :

عِش ، قُل ، بِیعی ، عِیشُوا ، سِر ، عُوُدا ، فُزنَ ، عُد

نکته1 : ماضی أجوفی که بر وزن ( فَعَلَ ) باشد صیغه غائبات و امر آن صیغه مُخاطبات کاملاً شبیه هم می آید .

مانند :

التلمیذاتُ قُلنَ کَلامَ الحقِّ ( ماضی )               أنتنَّ قُلنَ کَلامَ الحَـقِّ ( امر )

نکته2 : افعالی چون ( خافَ : یَخافُ ، شاءَ : یَشاءُ ، نالَ : یَنالُ و . . . ) که ماضی آنها بر وزن فَعِلَ است أوّلاً مضارعشان بر وزن یَفعَلُ می آید یعنی به صورت ( الف ) خوانده می شود ثانیّاً هنگامِ حذف حرف عله فاءالفعل آنها فتحه –َ می گیرد .

مانند :

یَخَفنَ ، خَف ، تَنَلنَ ، لا تَخَف ، نَلنَ ، خَفنَ ، لایَـنَم

این فعل ها بر خلاف أفعال قبلی ( قالَ ، باعَ ) ماضی صیغه 6 و امر صیغه 12 آن با هم شبیه نیستند .

مانند :

هُنَّ ( خِفنَ ، نِمنَ ، نِلنَ )       أنتُنَّ ( خَفنَ ، نَمنَ ، نَلنَ )

نکته3 : فعل أجوف هر گاه مجزوم شود حرف عله در صیغه های بدون ضمیر حذف می شود .

مانند : لِیَستَقِم ، لاتَبِع ، لَم یَکُن ، لاتَقُل                إن تَعِش مَعی أعِش مَعکَ

حذف در ناقص

در ماضی ناقص حرف عله در صیغه های ( 3 ، 4 ، 5 )  حذف می شود .

( غائب ) : هَدَی هَدَیا هدَوا هدَت هدَتا هدَینَ

( مُخاطَب ) : هدیتَ هدَیتُما هدَیتُم هدَیتِ هَدَیتُما هَدیتُنَّ

( مُتکلِّم ) : هَدَیتُ  هَدینا

امّا مضارع ناقص در صیغه های ( 3 ، 9 ، 10 ) حرف عله حذف می شود .

( غائب ) : یَدعُو یَدعُوانِ یَدعونَ تَدعُو تَدعُوانِ یَدعُونَ

( مُخاطَب ) : تَدعُو تَدعُوانِ تَدعونَ تَدعینَ تَدعُوانِ تَدعُونَ 

( مُتکلِّم ) : أدعُو  نَدعُو

در فعل های بالا ( ناقص واوی ) صیغه 3 و 6 همینطور 9 و 12 شبیه هم هستند دقّت کنید در 3 و 9 اعلال به حذف وجود دارد ولی در 6 و 12 اعلال وجود ندارد . ولی در ناقص یائی ( یَهدِی ) صیغه 10 و 12 به هم شبیه است با این تفاوت که در صیغه 10 اعلال به حذف می باشد ( تَهدِینَ ) ولی در صیغه 12 ( تَهدِینَ ) اعلالی وجود ندارد .

نکته1 : در امر ناقص همزه نیاز است چون بعد از حذف ( تـ ) أوّل فعل ساکن است و خوانده نمی شود و حرف عله در صیغه بدون ضمیر حذف می شود .

مانند :

إهدِ ، اُدعُوا ، إرمِی ، إقضِینَ ، إشفِیا ، إرضَ ، قِ ، فِ ، رَ

نکته2 : فعل ناقص مانند أجوف هرگاه مجزوم شود حرف عله در صیغه های بدون ضمیر حذف می شود .

مانند :

لم أشفِ ، لاتَهـدِ ، لَم تَشفِ ، لمّا یَهدِ ، لم یَرضَ

نکته3 : فعل ماضی ناقصی که بر وزن فَعِلَ باشد أولاً مضارع آن بر وزن یَفعَلُ می آید یعنی ( الف ) خوانده می شود ثانیاً ماضی آن فقط در صیغه سوم حرف عله حذف می شود .

مانند :

نَسِیَ : یَنسَی ( نَسُوا )   رَضـِیَ : یَرضَی ( رَضُوا )    خَشِیَ : یَخشَی ( خَشُوا )

معتلات مزید : ( اختصاصی انسانی ) ( درس 6 )

مثال واوی در باب افعال و استفعال : تنها در مصدر حرف عله به ( ی ) تبدیل می شود .

مانند : إیجاد ، إیراد ، إیهام ، إیجاب               إستیضاح ، إستیجاب

نکته : اسم هایی مانند ( إیثار ، إیمان ) صحیح و مهموز می باشد آن را با فعل مثال واوی اشتباه نگیرید .

أجوف در باب إفعال و إستفعال : در ماضی حرف عله تبدیل به الف ( اعلال به قلب ) در مضارع تبدیل به ی ( اعلال به قلب ) و در مصدر حذف می شود و آخر آن تای گرد می گیرد .

أصابَ  یُصیبُ  إصابه                        أقامَ  یُقیمُ  إقامَه

إستَقامَ  یَستَقیمُ  إستِقامَه              إستَجابَ  یَستَجیبُ  إستِجابَه

ناقص در باب إفعال ، إنفِعال ، إفتِعال و إستِفعال : هرگاه فعل ناقص به این چهار باب برود حرف عله در ماضی تبدیل به الف ( اعلال به قلب ) در مُضارع إعلال به إسکان و در مصدر حرف عله به همزه تبدیل می شود .

إفعال: أهدَی  یُهدِی  إهداء                         أبقَی  یُبقِی  إبقاء    

إنفِعال : إنزَوَی  یَنزَوِی  إنزِواء                         إنحَنَی  یَنحَنی  إنحِناء

إفتِعال : إکتَفی یَکتَفِی إکتِفاء                       إقتَضَی یَقتَضِی إقتِضاء

 إستِفعال : إستَعفَی یَستَعفی إستعفاء          إستَدعَی یَستَدعِی إستِدعاء

ناقص در باب تفـعیل و مُفاعَله: در ماضی حرف عله تبدیل به الف ( إعلال به قلب ) در مضارع إعلال به إسکان و در مصدرِ باب تفعیل حرف عله تبدیل به تای گرد و در مصدرِ باب مفاعَله حرف عله تبدیل به الف می شود .

تَفعِیل : غذَّی  یُغذِّی  تَغذِیه                   زکَّی  یُزکِّی  تَزکِیه

مُفاعَل? : ناجَی  یُناجِی  مُناجاه              ساوَی  یُساوِی  مُساواه

ناقص در باب تَفعُّل و تَفاعُل : در ماضی و مُضارع حرف عله تبدیل به الف ( إعلال به قلب ) و در مصدر حرکتِ حرفِ قبل از عله کسره می گیرد .

تَفاعُل : تَقاضَی  یَتَقاضَی  تَقاضِی             تَساوَی  یَتَساوَی  تَساوِی

 تَـفعُّل : تَجلَّی  یَتَجلَّی  تَجلِّی                 تَسلَّی  یَتَسلَّی  تَسلِّی